Dit is geen zwarte president

.
Dit is geen zwarte president

Niet alleen wat iemand zegt, is van belang. Ook hoe en in welke woorden hij dat doet, telt mee. MARC REYNEBEAU onderzocht de 'woordenwolk' waarmee Barack Obama zijn inaugurale toespraak van eergisteren opbouwde en vergeleek die met de speech van diens voorgangers. Want de taal is nooit neutraal.

Een leerrijk speeltje van de informatica is de zogeheten word cloud generator van Wordle.net: stop een tekst in dat computerprogramma en er komt een wolkvormige brij van woorden uit. De grootte van de woorden geeft aan hoe vaak ze in die tekst voorkomen. Hierboven staan vier zulke 'wolken', de inaugurale toespraken van Bill Clinton (1993), George W. Bush (2001) en Barack Obama (2009), met daarbij de beroemde toespraak I have a dream van de zwarte burgerrechtenactivist Martin Luther King uit 1963.
Bij het zoeken welke cluster van woorden bij welke tekst hoort, is die laatste het makkelijkst te identificeren. Die dateert namelijk van bijna een halve eeuw geleden en hij is dus de enige waarin het woord Negro nog zo prominent kan voorkomen. De jongste twintig jaar is het gebruik daarvan niet langer aanvaardbaar - het is vervangen door African American.
Niet dat dit laatste begrip dan opdook in de toespraak die Obama eergisteren hield toen hij de presidentiële eed aflegde, al heet het nog zo vaak dat hij de eerste 'zwarte' president van de Verenigde Staten zou zijn. Zou, want zijn moeder was tenslotte een blanke vrouw uit Kansas - 'witter' kan haast niet. Obama is niet zozeer 'zwart' (een term die elke rasvermenging als niet-blank, onzuiver en dus zwart aanziet), maar, laat ons zeggen, 'bicultureel'. En dat laatste is, louter demografisch, bij uitstek een steeds belangrijker kenmerk van de VS in de eenentwintigste eeuw.
Zelf mat Obama zich geen Afrikaans-Amerikaanse identiteit aan. Huidskleur hoeft immers geen erg interessante marker meer te zijn om te duiden wat voor iemand een politicus (of om het even wie anders) is. Feitelijk klopt het voor Obama al niet, en ideologisch kiest hij zelfs voor het tegendeel daarvan. In zijn toespraak ging zijn enige verwijzing naar de raciale discriminatie van de zwarte Amerikanen over het verleden, het feit dat zijn Keniaanse vader zestig jaar geleden in een restaurant niet eens iets besteld had kunnen krijgen.
Daarmee wilde Obama minder de discriminatie aanklagen dan wel de al gemaakte vooruitgang en dus de change onderstrepen: want zie, daar stond hijzelf toch maar mooi 'de heiligste aller eden' af te leggen, die als nieuwe president. En daarmee onderstreepte hij een andere factor: de noodzaak om een gezamenlijke verantwoordelijkheid op te nemen. Want yes, we can, zoals de geschiedenis had bewezen.
Vandaar dat het kernwoord in zijn toespraak nation was, natie, de gemeenschap van alle Amerikanen, ongeacht hun huidskeur. Dat is wat anders dan het people dat in Bill Clintons toespraak van 1993 een belangrijke plaats innam of het citizen van George W. Bush in 2001. In de Amerikaanse context benadrukt 'natie', veel meer dan de neutralere woorden 'volk' of 'burger', de verbondenheid tussen mensen en hun gedeelde verantwoordelijkheid voor elkaar.
Hoe weinig Obama het onrecht en de ongelijkheid raciaal definieerde, des te duidelijker deed hij dat in sociale termen. De economische crisis, zo zei hij haast letterlijk, is er niet gekomen omdat de arbeiders lui zijn, maar als gevolg van hebzucht en onverantwoordelijkheid, gebrekkige overheidscontrole, het najagen van rijkdom en roem, en een systeem dat alleen de welvarenden ten goede komt.
Het klonk als een echo van de inaugurale toespraak van Franklin D. Roosevelt in 1933, die de schuld voor de toenmalige crisis ondubbelzinnig bij de bankiers legde. Geen wonder dat de beurs op Wall Street eergisteren op Inauguration Day geen blijk gaf van veel euforie.
Het moet voor Obama allemaal ingrijpend anders. Dat verklaart waarom new al even prominent in zijn wolk staat. 'Nieuw' sluit naadloos aan bij het sleutelwoord 'verandering' waarop Obama zich liet verkiezen.
Als een woord heel prominent in een woordenwolk opduikt, wil dat overigens niet meteen zeggen dat de spreker daar gloedvol over sprak. In de eerste inaugurale toespraak van Ronald Reagan in 1981 stond het woord government centraal. Maar met als boodschap: de regering moet zo bescheiden mogelijk zijn en bijvoorbeeld veel minder belasten en reguleren.
Het valt op dat in Obama's 'wolk' meer verschillende woorden lijken te staan dan in die van zijn voorgangers. En dat de sleutelbegrippen minder dominant zijn. Dat maakt zijn tekst genuanceerder, meer gevarieerd en kleurrijker. Obama's vocabularium klinkt mede daardoor ook bescheidener, menselijker, concreter, aardser, huiselijker, vrouwelijker zelfs, met woorden als mensen, gemeenschappelijk, generatie, vriend, geest, vader, leven, vrouwen, kind, scholen, aarde, dingen, lager, klein, minder, ontmoeten, samenwerking.
Daarin verschilt Obama's speech fel van die van Bill Clinton, die vrij bureaucratisch klonk en waarin vooral de dominantie van het woord must, 'moeten', opvalt. Maar het verschil is het grootst met de woordenwolk van George W. Bush van acht jaar geleden. Die bulkte van de abstracte, assertieve en ook meer autoritaire begrippen, met als absolute uitschieters freedom en het daarmee nauw verwante liberty.
Curieus is dat die 'vrijheid' in Martin Luther Kings toespraak al even centraal staat. Maar de dominee bedoelde daar een heel ander soort vrijheid mee: die van gediscrimineerde mensen die gelijke burgerrechten opeisen, niet de abstracte, vooral economische vrijheid die Bush bedoelde. Welke vrijheid Barack Obama in gedachten heeft, laat zich niet moeilijk raden.

Marc Reynebeau is redacteur van deze krant.